Λιμνιαίος προιστορικός οικισμός Δισπηλιού

 Λίγα  χιλιόμετρα έξω από την πόλη της Καστοριάς, σε ένα μικρό παραλίμνιο χωριό, το Δισπηλιό, υπάρχει η αναπαράσταση του Νεολιθικού Λιμναίου Οικισμού.

  Το 1932, όταν η στάθμη της Ορεστιάδας λίμνης είχε υποχωρήσει αρκετά, οι κάτοικοι του χωριού Δισπηλιού, είδαν στις όχθες της, διάφορα αντικείμενα που τους προκάλεσαν την προσοχή και  έτσι κάλεσαν ειδικούς αρχαιολόγους. 
Ο καθηγητής Α. Κεραμόπουλος  κατέγραψε τις αρχικές πληροφορίες για την περιοχή και τον παραλίμνιο αυτό οικισμό. Οι πρώτες αναφορές που υπάρχουν  για τους παραλίμνιους οικισμούς είναι από τον Ηρόδοτο. Οι ανασκαφικές έρευνες  ξεκίνησαν και συνεχίστηκαν αρκετά χρόνια αργότερα, από τον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο. Και το 1992, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επικεφαλή τον καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη, ξεκίνησε συστηματική έρευνα, που έφερε στο φως, περισσότερα ευρήματα και την αναπαράσταση του οικισμού σε πραγματικές διαστάσεις.

  Επιγραμματικά, ο παραλίμνιος αυτός οικισμός, ήταν το στίγμα της τελευταίας περιόδου, της Νεολιθικής Εποχής.

Τα ευρήματα των ανασκαφών ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες, στα αρχιτεκτονικά, τα περιβαλλοντολογικά και τα κινητά.Τα σπίτια ήταν κατασκευασμένα από ξύλο, πηλό και βρύα, κυκλικά ή ορθογώνια, στηριγμένα πάνω σε ξύλινες πλατφόρμες. Από μικροαντικείμενα και από φυτικά και ζωικά υπολείμματα που βρέθηκαν, οι αρχαιολόγοι συμπεραίνουν πως, η κοινότητα στηριζόταν στο κυνήγι, το ψάρεμα, την γεωργία και την κτηνοτροφία.
    Σημαντικό εύρημα, θεωρείται το υπόλειμμα του μονόξυλου, βάρκα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της Νεολιθικής Περιόδου, η οποία είναι πανομοιότυπη με αυτό το είδος βάρκας, που χρησιμοποιείται από τους Καστοριανούς ακόμη και σήμερα. Αγγεία, πολύχρωμα δοχεία, μπολ, φρουτιέρες, κλειστά δοχεία με λαιμό, κοκάλινες φλογέρες είναι μόνο κάποια από τα αντικείμενα που βρεθήκαν στον οικισμό αυτό και προσδίδουν στοιχεία για την κουλτούρα και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, που ζούσαν στην Νεολιθική εποχή.